Παναγιές του κόσμου / Σαβίνα Γιαννάτου
Virgin Maries of the World / Savina Yannatou & Primavera en Salonico
savinayannatou.com
Lyra/Musurgia Graeca ML 4937
1999
1. Ah mon Dié [6:00]
Lola Martin / Extract from the popular Mass "Missa Antillana" (Guadeloupe) Traditional of the Caribbean
2. U Lamentu di Ghjiesu [3:56]
Roch Mambrini - Ferdinand Acquaviva, Antoine Casalonga /
Popular lamenting song of the Holy Week (Corsica)
A lament for Christ and a protest-cry of the mother-Virgin and the crowd-companions of Jesus, against the violence of crucifixion
3. Madonna de la Grazia [3:14]
Unknown Italian Renaissance Composer, arrangement: Kostas Vomvolos
Popular hymn to the Virgin (tarantella) from Southern Italy
4. Vorskan Ahper [2:55]
K. Arsdamian - Avedic Isahagian / Lament of the mother for the dead son (popular song from Armenia)
5. Οργανικό αρμενικό · Organikó armenikó [2:40]
Composition: Haris Lambrakis
6. Planctus ante nescia [4:40]
CB 14*
Lament of the Virgin from the medieval manuscript "Carmina Burana" (9th-11th c.)
arrangement: Kostas Vomvolos
7. Como poden per sas culpas [2:33]
CSM 166
From the Cantigas de Santa Maria, collection by Alfonse the Wise (Spain, 13th c.)
arrangement: Kostas Vomvolos
8. Σήμερον
μαύρος
ουρανός · Simeron mavros
ouranos [4:51]
Dirge of the Virgin from Central Greece, arrangement: Kostas Vomvolos
Traditional narrative lament-song relating about the suffering of the Passion and the pain of the mother-Virgin.
The Virgin is informed of her son's arrest and torture, while the Myrrh-bearing women try to console her as she bursts
into bewailing at his sight on the cross.
9. Christo Jesús (La Cruz) [2:24]
R. Caldavella - H. Grane/L. Saavedra - H. Musiera
Extract on the Crucifixion from the "Evangelio Criollo" (popular adaptation of the Bible) from Argentina
10. Agnus Dei [3:27]
Extract from the African popular Mass "Missa Luba", on the Passion (Congo)
arrangement: Haris Lambrakis
11. Saeta por Carcelera [2:22]
Antonio Murciano
Sacred song (saeta) from the processional chants of the Holy Week (Spain)
12. Tara at Amama Salibi [4:04]
Hymn to the Virgin from the Maronite Christian tradition of Lebanon, arrangement: Haris Lambrakis
It describes the Virgin's grief but also her patience.
13. Rosa das Rosas [3:40]
CSM 10
Song to the Virgin, from the collection of Alfonse the Wise (Spain 13th c.)
arrangement: Kostas Vomvolos
14. Άρχοντες
αφουγκράστε
μου · Archontes afougraste mou [5:10]
Dirge of the Virgin from Cyprus
A first-person narration of the Lord's mother rehearsing over how she gave birth to him, brought him up
and now has lost him, in traditional bewailing verse
("Ah, where's a knife to kill myself, where's a cliff th throw myself down...")
Traditional Music. Publication of the Peloponesean Folklore Institute, arrangement: Kostas Vomvolos
15. Ave Maria, Deus ti salvet Maria [2:57]
Sacred hymn to the Virgin, of the 13th c. (Sardinia), arrangement: Haris Lambrakis
16. Passiuna [2:35]
Popular religious song (carols) of the Greek-speaking area of Apulia Salento (Southern Italy) for the Holy Week
It refers to the violent arrest of the Virgin's son and the betrayal of Judas
arrangement: Kostas Vomvolos
17. Virgjer Odhijitrie [2:43]
Popular religious hymn to the Virgin Leader, protector of the Arvanites (Albanian speaking)
area of Southern Italy and Sicily,
with references to the struggle of their ancestors for the
preservation of their faith.
arrangement: Haris Lambrakis
18. Ο! Γλυκή μου έαρ · O, Glyki mou ear [1:19]
From the Byzantine encomiums of the Good Friday Lament
(Greek orthodox church - "Epitaphios" Service), arrangement: Kostas Vomvolos
English liner notes
ΠΑΝΑΓΙΕΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ
ΛΑΪΚΑ ΚΑΙ
ΕΝΤΕΧΝΑ
ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ
ΓΙΑ ΤΟ ΘΕΙΟ
ΠΑΘΟΣ ΚΑΙ ΤΗΝ
ΑΝΑΣΤΑΣΗ
"Συχνά, όταν
πηγαίνω ατην
ακολουθία
της Μεγάλης
Παρασκευής,
μου είναι
δύσκολο να
προσδιορίσω
αν ο Θεός που
κηδεύεται
είναι ο
Χριστός ή ο
Άδωνις", γράφει
ο Γιώργος
Σεφέρης στις
ημερολογιακές
τον
σημειώσεις,
συνοψίζοντας
την αίσθηση
και το
βαθύτερο
περιεχόμενο
αυτών των
ημερών.
Λαϊκά έθιμα και
τελετουργίες
στενά δεμένα
με το λόγο, τη
μουσική, το
χορό, έρχονται
να
υπογραμμίσουν
το ήθος και
την
ψυχολογία
τον
ελληνισμού
που, από την
αρχαιότητα,
κάθε χρόνο
τέτοιες μέρες
καλείται να
ενταφιάσει
και να
αναστήσει
γιορταστικά
τον Θεό του.
Επίκληση για
τη γονιμότητα
της φύσης που
ξαναγεννιέται
κι
εξορκισμός
για κάθε
βλαπτική
δύναμη που
μπορεί να την
απειλήσει.
Σύμβολα,
τελετές,
ύμνοι,
τραγούδια
που
διατρέχούν
τους αιώνες.
Αξίες ενός
πολιτισμού
ανθρωποκεντριχού,
που δίνει
στούς θεούς
του ανθρώπινη
διάσταση,
βιώνοντας τα
πάθη και
συμμετέχοντας
στο μαρτύριο
τους,
λατρεύοντας
τη Μάνα και τη
Γυναίκα σαν
την ιέρεια
που θα
διακονήσει
τα τρία μεγάλα
Μυστήρια της
ζωής: τη Γέννηση,
τον 'Ερωτα
και το Θάνατο.
Ήδη από τα
προϊστορικά
χρόνια, η Θεά
της
γονιμότητας
(Δήμητρα) αλλά
και η θεά τον
'Ερωτα
(Αφροδίτη)
θρηνούν το
νεκρό παιδί
(Περσεφόνη) ή
τον χαμένο στο
άνθος της
νιότης του
εραστή (Άδωνι),
αναμένοντας
την επιστροφή
τούς στον πάνω
κόσμο για να
αναγεννηθεί
μαζί τους η
φύση
βρίσκοντας
"την καλή και τη
γλυκιά της
ώρα". Και
πράγματι ο
Απρίλης
(παίρνοντας τ'
όνομά τού από το
λατινικό ρήμα aperio:
ανοίγω) ήταν ο
μήνας ο
αφιερωμένος
στην Αφροδίτη,
γιορτάζοντάς
την με
αγρνπνίες και
τραγούδια από
τις
γυναίκες,
θρηνητικά για
το θάνατο
αλλά κι
ερωτικά για
το κάλλος
τον Άδωνι.
Με ανάλογο
τρόπο η
χριστιανική
Μεγάλη Θεά
και Μητέρα, η
Παναγία, Θρηνεί:
"Ω γλυκύ μου
έαρ ... που έδν
σου το
κάλλος" για
τον Χριστό
που, όπως και
ο ´Αδωνις,
παρουσιάζεται
στον ιερό
θρήνο της
Ακολουθίας
"ο ωραίος
κάλλει παρά
πάντας
βροτούς".
("Τέτοιος
ύμνος για το
σωματικά
κάλλος τον
Χριστού δεν
έχει ποτέ
άλλοτε
ξαναγίνει, παρά
μόνο τη Μεγάλη
Παρασκενή",
γράφει ο
καθηγητής Κ.
Ρωμαίος).
Και οι
γυναίκες της
Μακεδονίας
(στις Σέρρες)
εξακολουθούν
την ώρα της
περιφοράς τον
Επιταφίου να
βγάζουν στο
παράθυρο
δοχεία όπου
έχουν φυτέψει
ταχύβλαστα
φυτά (φακή και
σιτάρι),
σύμβολο της
νιότης που
ανθεί και
γρήγορα
μαραίνεται,
όπως έκαναν
και στην
αρχαιότητα με
τους "Κήπους
τον Αδώνιδος"
για να
τιμήσουν τον
ωραίο νεκρό.
Οι γυναίκες
και πάλι,
επιφορτισμένες
ανέκαθεν με
τον ιερό ρόλο
της
μοιρολογίστρας,
θα αναλάβουν
να κηδέψουν
τελετουργικά
τον νεκρό Θεό
στολίζοντας
τον Επιτάφιο
με
λουλουδια
και
"ξενυχτώντας"
τον όπως και
τούς δικούς
τούς νεκρούς,
με
μοιρολόγια
που λένε
μεταξύ τους
αντιφωνικά σαν
χορός αρχαίας
τραγωδίας
και χορός
ψαλτάδων μαζί.
Το "Μοιρολόι
της Παναγιάς",
το μακρύ αυτό
αφηγηματικό
τραγούδι που
διηγείται τα
Πάθη τον
Χριστού έτσι
όπως τα έζησαν η
Παναγία και
οι
Μυροφόρες, το
συναντάμε σε
όλες τις
περιοχές τον
ελληνισμού,
από την Κύπρο
και τον Πόντο
ως την Κάτω
Ιταλία, σ' ένα
πλήθος
παραλλαγών.
Διακόσιες
πενήντα έξι (!)
παραλλαγές
παρουσιάζει
ο Ελβετός
ελληνιστής,
καθηγητής τον
Πανεπιστημίου
της Γενεύης Bertrand
Bouvier στο βιβλίο Le
Mirologue de la Vierge (Γενεύη 1976),
καρπό
εικοσιπεντάχρονης
έρευνας.
Με πηγή
έμπνευσης τα
επίσημα κυι
απόκρύφα
Ευαγγέλια
και τα
θεατρικά
λειτουργικά
δράμυτα του
Μεσαίωνα (σε
Ανατολή και
Δύση), η λαϊκή
μούσα και η
προφορική
παράδοση με
το "Μοιρολόι
της Παναγίας"
διέσωσαν
στους
αιώνες ένα από
τα
συγκλονιστικότερα
δείγματα της
ελληνικής
μουσικοποιητικής
τέχνης:
Σήμερα μαύρος
ουρανός,
σήμερα μαύρη
μέρα,
σήμερα όλοι
θλίβονται
και τα βουνά
λνπούνται...
Σε μελωδίες
που
χρησιμοποιούνται
και για τα
πραγματικά
μοιρολόγια
(όπως απέδειξε
η μελέτη του Samuel
Βaυd-Βονy), οι
γυναίκες με
το τραγούδι
αυτό
συμμερίζονται
τον πόνο της
Παναγίας,
καθώς
αναδεικνύεται
σε παγκόσμιο
και
διαχρονικό
σύμβολο όλων
των μανάδων
που έχουν
παραστεί στο
μαρτύριο των
παιδιών τούς,
βιώνονταν τον
παραλογισμό
άλλά και τη
νομοτέλεια
και θανάτου:
Άλλοι την
εκλοτσούσανε
κι άλλοι την
εσκουντούσαν
και άλλοι την
εφτούσανε κι
άλλοι τη
δεχατούσαν...
Για να
φτάσουμε ως
τη σύγχρονη
ελληνική
ποίηση με δύο
κορυφαία
δείγματα: τον
Επιτάφιο τον
Γιάννη Ρίτσου
και τη Μάνα
του Χριστού
του Κώστα
Βάρναλη, που
πολλά
οφείλουν
στον λαϊκό
θρήνο για τα
Πάθη. Για τη
λαϊκή παράδοση
(κοσμική και
θρησκευτική)
-όχι μόνο στην
Ελλάδα αλλά
και σ' όλο τον
κόσμο, όπού
υπάρχουν
Χριστιανοί- η
περίοδος
του Πάσχα δεν
είναι απλώς
μια τυπική
θρησκευτική
επέτειος
αλλά μια
ζωντανή
επανάληψη
του Θείου
Δράματος, όπου
με θεατρικό
δραματικό
τρόπο γίνεται η
πλήρης
αναπαράστασή
του με τη
συμμετοχή
όλων των μελών
της
κοινότητας
και
προεξάρχουσες
-δικαιωματικά-
τις
γυναίκες.
Την αίσθηση
αυτή μας
μεταφέρουν η
Σαβίνα
Γιαννάτου
και οι
μουσικοί της
μέσα από ένα
γοητευτικό
μουσικό
ταξίδι σε τόπο
και χρόνο:
Ελλάδα,
Κύπρος,
Αρμενία,
Λίβανος,
Ιταλία, Κάτω
Ιταλίυ
(Ελληνόφωνοι
και
Αρβανίτες),
Κορσική,
Σαρδηνία,
Ισπανία.
Για να
καταλήξουμε
στις "μαύρες"
Παναγίες της
Αφρικής και
τις "Ινδιάνες"
Παναγίες της
Καραϊβικής
και της Νότιας
Αμερικής.
Περνώντας από
το μοιρολόι
της μάνας στην
προσδοκία
της Ανάστασης
και ατην
ανάταση των
πασχαλινών
ύμνων,
υπενθυμίζοντας
το βαθύτερο
τελετουργικό
περιεχόμενο
των ημερών: τη
μετάβαση από
το θάνατο στη
ζωή, από τον
χειμώνα στην
άνοιξη!....
ΛΑΜΠΡΟΣ ΛΙΑΒΑΣ
Ευχαριστούμε
πολύ για τη
βοήθεια στη
μετάφραση και
την προφορά των
στίχων των
τραγουδιών,
τούς: Ματίνα
Μελά, Bruno Sarta, Frans de Clerq, Salome Vitoria,
Λάμια Μπεντίονϊ,
Daniel Benardel, Μπαμπέτ
Κατσαρά, Χάίκ
Γιατξιτζιάν,
πάστορα
Τσολακιάν,
πατέρα Ηλία
Τερτσακιάν.
Επίσης την
Ιωάννα
Γκολφινοπούλου
και Μαρίνα
Κατσαρά για
τις
φωτογραφίες
και τις
εικόνες που
μας
παραχώρησαν από
Παναγίες του
κόσμου.
PRIMAVERA EN SALONICO είναι οι:
Λεύτέρης
Αγγουριδάκης:
κρουστά
Γιάννης
Αλεξανδρής:
ούτι, κιθάρα,
ταμπουράς
Κώστας
Βόμβολος:
κανονάκι,
ακορντεόν,
καλίμπα,
ταμπουράς
Κυριάκος
Γκουβέντας:
βιολί, βιόλα,
εβραϊκή άρπα
Χάρης
Λαμπράκης: νέι,
φλογέρα
Μιχάλης
Σιγανίδης:
κοντραμπάσο
Στα
τραγούδια AVE MARIA-DEUS
TI SALVET MARIA & U LAMENTU DI CHJIESU
έπαιξε τσέλο
ο Τάσος
Μισυρλής.
Ενορχήστρωση:
ΚΩΣΤΑΣ
ΒΟΜΒΟΛΟΣ,
ΧΑΡΗΣ
ΛΑΜΠΡΑΚΗΣ
Υπεύθυνη
Παραγωγής:
ΝΤΟΡΑ ΡΙΖΟΥ
Επιμέλεια
Παραγωγής:
ΚΩΣΤΑΣ
ΒΟΜΒΟΛΟΣ,
ΣΑΒΙΝΑ
ΓΙΑΝΝΑΤΟΥ
Επιλογή
Τραγουδιών -
Κείμενα:
ΛΑΜΠΡΟΣ
ΛΙΑΒΑΣ
Μετάφραση
τίτλου,
Περίληψη &
Μετάφραση
Στίχων: ΣΟΦΙΑ
ΓΙΑΝΝΑΤΟΥ
Μετάφραση
Κειμένων:
ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ
ΧΡ.
ΤΥΡΟΓΑΟΥ &
ΧΑΡΙΝΑ
ΔΕΛΗΓΙΑΝΝΗ
Η ηχογράφηση
των οργάνων
έγινε από τον
Χρήστο Μέγα
στο studio
"ΑΓΡΟΤΙΚΟΝ"
της
Θεσσαλονίκης.
Η ηχογράφηση
της φωνής και η
μίξη έγινε από
τον Γιάννη
Παξεβάνη στο studio
"Ν" της Αθήνας.
Χάραξη:
Θοδωρής
Χρυσανθόπουλος,
FABEL SOUND
VIRGIN MARIES OF THE WORLD
POPULAR AND ART SONGS ON THE PASSION AND RESURRECTION OF JESUS CHRIST
"Often,
when I attend the service on Good Friday. it is difficult for me to
distinguish whether the god who is being buried is Christ or Adonis'',
George Seferis wrote in his personal journal, thus summing up the
all-pervading atmosphere and deeper significance of the Holy Week.
Popular
customs and rituals closely linked to words, music and dance mark the
ethos and sensibility of the Greek people who, ever since the ancient
times during the spring, have been summoned to re-enact and therefore
participate in the burial and triumphant resurrection of their god. An
invocation to fecund nature begotten anew, and an exorcism to all evil
forces lurking to threaten it. Symbols, religious practices, hymns,
songs that drift back and forth in the course of the centuries.
Intrinsic values of an anthropocentric civilization that renders its
gods a human dimension, sharing their pathos. participating in their
martyrdom, worshipping the Mother and Woman like a priestess destined to
offer ministry to the three foremost mysteries of life: Birth, Love and
Death.
Since pre-historic times, the fertility goddess (Demeter)
but also the goddess of love (Aphrodite) both mourn; Demeter for a lost
child (Persephone), Aphrodite for a lover, lost in the prime of his
youth (Adonis). They mourn while waiting for the lost ones' return to
the world of living, so that nature would revive with them and find "its
good, sweet time". Indeed. April (taking its name front the Latin verb
aperio: open) was the month dedicated to Aphrodite, celebrated with
wakes and songs by women, mourning songs for the loss but also love
songs for the beauty of Adonis.
In a similar way, the Christian
Great Goddess and Mother, Virgin Mary, weeps: "Oh, sweet spring of mine,
where has your beauty set like the sun?" For the sake of Christ who,
just like Adonis, appears in the holy lament of Mass as "the fair one
among mortals". ("Such hymns, concerning the physical beauty of Christ
can only be heard on Good Friday", notes Professor K. Romeos).
Women
of Macedonia (in Serres) still put pots with fast growing plants (such
as lentils and wheat) on their windows, as a symbol of youth which
blooms and vanishes so fast, the same way they used to do in ancient
times with the "Gardens of Adonis", in order to honour the fair dead.
And
it is the women again, always bearing the holy responsibility of
lamenting, who will take it upon them to bury the dead God
ceremoniously, adorning the Epitaph with flowers and holding a wake, the
same way they do with their own dead, with songs they chant amongst
them, in drones, just like the chorus in ancient tragedy and just like a
choir of psalm chanters. The "'Virgin's Lament", this long, narrative
song which relates Christ's passion as the Virgin and the anointing
women experienced it, is found in every greek corner, front Cyprus to
Pontos (the Black Sea) to Lower Italy, in a multitude of variations.
Two
hundred and fifty-six variations (!) are presented by the Swiss expert
on Greece, professor Βertrand Bouvier in his book "Le Mirologue de la
Vierge" (Geneνa 1976), the fruit of twenty five years of studying.
Inspired by the official Gospels and the apocrypha along with the
religious drama of the Middle Ages (in East and West), the folk muse and
the oral tradition through the centuries one of the most moving
examples of the greek music-making art, "The Virgin's Lament".
Today the sky is black, black is the day
Today everyone grieves, sad are the mountains
In
melodies used for real laments (an proven by Samuel Baud-Bovy's
research), women share the Virgin's pain through this song, as she
becomes the universal and timeless symbol of all the mothers who have
witnessed their children's suffering, experiencing the irrationality but
also the inevitability of death.
Others kept kicking her and others shoved her on
And others kept spitting on her, others hit her along...
And
that bring us to the modern greek poetry and two of its most prominent
examples: "The Epitaph" by Yannis Ritsos and "Mother of Christ" by
Kostas Varnalis, who both owe a lot the folk-mourning for the Passion.
For folk tradition (religious and lay) - not only in Greece but all over
the world where Christianity exists - the Easter period isn't a simple
religious anniversary; it is a live repetition of the Holy Passion,
where in a dramatic, theatrical way a full representation takes place
with the participation of whole communities and with women - justifiably
- having the leading role.
This is the sensation that Savina
Yannatou and her musicians bring to us through a captivating musical
journey in time and place: Greece, Cyprus, Armenia, Lebanon, Italy,
Lower Italy (Greek and Albanian speaking), Sardinia. Spain.
We
end the journey with the black Virgins of Africa, the "Indian" Virgins
of the Caribbean and South America. Passing the mother's lament to the
expectation of the resurrection and the uplifting feeling of Easter
hymns, they remind us of the deeper ritual content of those days: the
transition from death to life, from
winter to spring!
Lambros Liavas
Translator's Notes
1)
Ancient Greek "Epitaphios" for "over the tomb". In Greek Οrthodox
tradition, the Epitaphios is linked to the principle religious practices
of re-enacting the Passion and burial of our Lord Jesus Christ on Good
Friday. The
Epitaphios
is an elaborated wooden construction in the form of a table with four
legs, on the surface of which lies the effigy of the body of Jesus
Christ anointed in myrrh and decorated with flowers: The Epitaphios
symbolizes Christ's burial place and is born around the town in
procession on the evening of Good Friday, after evensong (Good Friday's
Office for the Dead) to commemorate Christ's burial. Then it is left in
the church all night. According to tradition, little girls along with
their mothers attend the parish church the night of Thursday before
Easter to decorate the Epitaphios with flowers, singing lamentations and
hymns. s This marks an intrinsic ritual bringing back to mind Virgin
Mary and the myrrh-bearers who received the body of Christ from the
cross to attend to it for burial The overall dramatic effect produced by
the precession of the Epitaphios is very intense: the believers tend to
subconsciously associate and therefore personify the body of Jesus
Christ with a beloved person they have lost: mourning for Jesus then
extends into a recollection of a personal bereavement, and hence the
ritual acquires metaphysical connotations.
Our warm thanks for the help in the translation and the prounciation of the lyrics of the songs to:
Matina Mela, Bruno Sarta, Frans de Clerq, Salome Vitoria, Lamia Bendewey, Daniel Benardel,
Babette Catsara, Haik Yadjidjian, father Elias Terisakian.
Also, Ioanna Golfinopoulou and Marina Catsara for the photographs they so kindly gave us of Virgins of the world.
The PRIMAVERA EN SALONICO are:
Lefteris Aggouridakis: percussion
Yannis Alexandri: oud, guitar, tanbura
Costas Vomvolos: canoun, accordion, caliba, tanbura
Kyriakos Gouventas: violin, viola, Jew's harp
Haris Lamprakis: nei, flute
Michalis Siganidis: double base
In the songs AVE MARIA TI SALVET MARIA & U LAMENTU DI CHJIESU, Tassos Missirlis played the violoncello.
Orchestration by COSTAS VOMVOLOS, HARIS LAMPRAKIS
Production manager: DORA RIZOU
Artistic production: COSTAS VOMVOLOS, SAVINA YANNATOU
Artwork: KOSTAS VAVILOUSSAKIS, GEORGE VAVILOUSSAKIS
Selection of songs - Texts: LAMBROS LIAVAS
Translation of title, Summary and translation of lyrics: SOFIA YANNATOU
The texts translated into English by Evangelos Christopher Tyroglou & Charina Deliyanni
The instrumental recording was done by Christos Megas at the AGROTICON studio in Thessaloniki.
The voice recording and the mixing was done by Yannis Paxevanis at studio "N" in Athens.
Carving: Thodoris Ghrysanthopoulos, FABEL SOUND
℗ + © 1999 General Publishing Company S.A. / LYRA