Harpa / Aurora Borealis

discogs.com

1997
Grappa Musikkforlag as





1 - EI GÅMOL VISE - Noreg   [4:22]

2 - DE TVÅ SYSTRARNE - Sverige   [2:10]

3 - BINNORIE - Skottland   [4:44]

4 - DEN UNDERBARA FIOLEN - Sverige   [5:39]

5 - SØSTRENE - Noreg   [2:20]

6 - HARPAN - Finland   [4:20]

7 - KVÆĐI UM TVÆR SYSTUR - Island   [5:14]

8 - DE TALENDE STRÆNGE - Danmark   [3:48]

9 - HÒRPESLÅTTEN - Noreg   [2:31]

10 - DE TO SØSTRE - Danmark   [4:28]

11 - HØRPU RÍMA - Færøyane   [3:41]

12 - THE MILLER AND THE KING'S DAUGHTER - England   [3:28]

13 - GULLHARPA - Noreg   [3:07]






AURORA BOREALIS


Øyonn Groven Myhren: leadsong (#1, 2, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 11, 13), Norwegian lyre, lyre from Novgorod and footramp

Sidsel Brevig: leadsong (#3, 10), guitar fiddle, number of 8-fiddle and keyed fiddle

Djavid Afzari Rad: hammerdulcimer, kantele, lapp drum, tambourine and clay jar

Sverre Jensen - ensembleleiar: harp, Norwegian dulcimer, bowed dulcimer, symphon, lute, psaltery and wash-board

Øyvind Sørensen: clay jar (#12)

Scola Instrumentalis: choir (#2, 11, 13)






notes in english

Den nordiske mellomalderballaden


Balladen vart utvikla kring 1220 i Frankrike. Vegen til Skandinavia gjekk gjennom den fransktalande engelske overklassa. At Noreg skulle verte inngangsporten til Norden heng i hop med sansen for den europeiske bokheimen mellom dei norske kongane. Sidan byrjinga av det trettande hundreåret vart franske verk omsette frå anglonormannisk til norrønt. I kjølvatnet av denne kontinentale kulturinteressa nådde balladegenren Noreg. Dette var omlag på same tid som Håkon V flytte hoffet frå Bergen til Oslo (1299).

I det vikværske miljøet kring Akershus festning vart sagaer, bibelforteljingar, omsette bøker og eventyr framførde. Mellom dei som lydde på sat folk med kunne i den nye diktforma. Dei plukka opp sogeemna og sette dei meir eller mindre fritt om til balladevers. Det vart dikta i tolina eller firelina strofer. I den første av desse er dei to linene bundne saman med enderim, i den andre rimar andre og fjerde verseline. Halvrim som "sol - jord" er fullgode rim. Balladen har oftast omkved. Den tolina strofa kan i tillegg ha innstev. Genren blir gjerne skildra som forteljande, men kan gått omtalast som dramatisk. Balladen går ofte rett på sak utan forhistorie og forklåringar. Soga - i regelen framført i tredjeperson - går frå høgdepunkt til høgdepunkt, frå skodeplass til skodeplass. Det dreier seg om få personar, og menneska vert skildra i faste vendingar. Alt me får vite vert framsett gjennom direkte handling eller samtale.

Det blømande kulturlivet kring Akershus festning vart svekt med Håkon V's død i 1319 - då Noreg kom i union med Sverige. Etter den tid vart det nok ikkje dikta viser i støre mon før den danske balladerenessansen tok til på 1480-talet. Om den tidlegaste balladediktingstida tok slutt, levde mange av visene vidare. Dei vart spreidde over sjø og land - til borgar og bonde. Snart kvo dei balladar over heile Norden. Hugen til balladar skulle kome til å gjere området til det rikaste i verda for mellomalderballadar.



Harpa


Balladen er i utgangspunktet ei munnleg form. Først mot slutten av 1400-talet tok balladenedskrivinga til. Korleis dei "akershusiske" balladane såg ut opphavleg, ved me difor ikkje. Me kjenner derimot kvar av dei overleverte visene i ein til fleire "variantar" av den ukjende urforma. Ein ballade me gjerne kallar Harpa i Noreg, er skriven opp i mange tekstvariantar. Han byggjer på ei gamal soge utbreidd over store deler av verda. Som soga spinn visa kring kjærleik og sjalusi. Me høyrer om to systrer der den eine dytter den yngre uti vatnet så ho druknar. Den eldste går heim og turar bryllaup med festarmann til systera. Den drukna jenta vert funnen. Av liket vert det laga ei harpe eller ei fele som blir ført til bryllaupsgarden. Strengene er magiske og syng om ugjerninga.

Denne balladen i tolina strofeform er av dei eldste nordiske balladane. Han vart spreidd frå den "akershusiske" krinsen til resten av Norden og dei britiske øyane, truleg på byrjinga av 1300-talet. Han har dessutan følgd utvandrarar til Amerika. Frå 1600-talet og langt inn i dette hundreåret er visa skriven ned i mange hundre utformingar frå desse områda. Det skulle ta tid før nordiske variantar kom på prent. Først i 1814 vart ei færøysk oppskrift trykt i Svenske Folk-visor från forntiden. I 1821 kom eit dansk brotstykke i tidsskriftet Tilskueren. I 1836 vart ei svensk utforming tilgjengeleg i skillingsprent. I 1847 kom ei norsk oppskrift i Jørgen Moe's Indberetning. I Islenzk Fornkvædi band I (1853), var ei Islands utforming attgjeven. Variantar samla inn etter denne tida, kan vere tufta på desse eller seinare prenta tekster. Samstundes går det gjerne tid før trykte tekster får feste i tradisjonen. Me må langt ut på 1800-talet, helst inn på 1900-talet, før me finn versjonar av Harpa der prenta tekster kan ligge til grunn.

Utformingane av Harpa slik dei er innsamla frå ulike plassar opp gjennom tida, er i det store og heile munnleg overleverte. Visa er svært lik frå område til område. Me merkar oss òg at oppskrifter frå 1800- og 1900-talet samsvarar med dei eldste oppskriftene ned til strofer, ordelag og vendingar. (Balladen er skriven opp i England og på Island på 1600-talet.) Samsvaret mellom variantane heng nok i hop med den konserverande forma, den reinskorne forteljemåten og den heilstøypte soga. Grunnskipnaden i Harpa har truleg vore likeins i mellomalderen som i dag.



Overleverte melodiar til Harpa


At balladen om dei to systrene har vore godt lika mellom nordbuarane, syner seg ikkje berre gjennom dei mange tekstutformingane. Frå 1810 og langt inn på 1900-talet er det samla over hundre tonar til visa. I motsetnad til tekstene som syner einskap frå område til område, er melodiane ulike. Dei skil seg i 'eldre' og 'nyare' tonar. Me finn både 'nye' og 'gamle' melodiar frå dei tidlegaste oppskriftene til dei seinaste opptaka. Det er flest alderdommelege tonar i det eldste tilfanget, nett som ein oftare råkar på meir moderne tonar i det yngre. Dei siste har funksjonsharmonisk melodibygnad, og går i regelen i dur, stundom i moll. Slike dukka opp i kjølvatnet av funksjonsharmonikken som så smått byrja utvikle seg i Europa mot slutten av 1400-talet. Mange av melodiane til Harpa, også dei som er samla heilt opp mot i dag, har derimot eit preg som peiker attom funksjonsharmonikken. Melodilina flyt seg i pentatone, modale eller plagale skalaer, gjerne med ein resitasjonstone som haldepunkt. For moderne øyro kan det høyrest ut som nokre av desse melodiane byrjar i ein toneart og sluttar i ein annan.



Melodiutvalet


Då me gjekk inn for å arbeide med Harpa i ulike utformingar, var kravet til melodiane stort grunna den tekstlege avgrensinga. Målet var eit variert meloditilfang med minst ein tone frå kvart av dei nordiske landa, og eit par døme frå Storbritannia. Me leita i bøker og samlingar og fekk tak i det meste innsamla materialet. Me gjekk gjennom melodiane ein etter ein, berre 'mellomalderlege' tonar vart godtekne. Det var ikkje overleverte tonar i det finskugriske og det islandske folkeminnet. Finland ville likevel kome med gjennom ein finlandssvensk utforming. For Islands del fann me ein høveleg tone frå ein annan islandsk mellomalderballade.

Me har festa oss ved tretten tonar: fire norske, to danske, to svenske, ein finlandssvensk, ein færøysk, ein islandsk, ein skotsk og ein engelsk. Mellom desse er så godt som alle modale og eit par døme på plagale og pentatone skalaer representerte. Her erfrirytmiske tonar, og 'dansemelodiar' i fleire taktartar.



Tekstutvalet


I dei fire tilfella det er overlevert melodi og tekst etter same kjelda, har me nytta desse i lag. Elles har me funne tekst frå området den utvalde tonen er frå. Gjennom utvalet av utformingar og strofer har me lagt vekt på det som skil, framfor å streke under det som er likt. Slik står nokre variantar fram som dramatiske - gjerne med sterke innslag av dialog; nokre er attforteljande; nokre er poetisk utbroderte; andre er knappe; ein går mot det karnevaleske; nokre er sagavorne; einskilde spinn seg ut i ein kongeleg omgangskrins, medan langt dei fleste handlar om to bondedøtrar. Visa kan dessutan ha tragisk eller lykkeleg utgang.

Trass i det skiljande er grunnsoga lik frå den eine utforminga til den andre. i nokre høve har me lagt fram heile forteljinga, men oftast har me delt visa på midten. Me framfører då første halvdelen frå ein tradisjon, og andre delen frå ein annan. Stundom har me nytta eit utdrag særmerkt for ei utvald fråsegnsline. Bortsett frå i eitt tilfelle har variantane ulike omkved. Dette heng saman med at omkvedet gjerne følgjer melodien. Kvart av omkveda fargelegg teksta på ein eigen måte.

Viktig i utvalet av variantar og strofer, har vore at kvart av kutta skal kunne stå aleine. Dei har alle eigne namn. Er nemninga overlevert frå kvedaren har me som hovudregel nytta denne. Doblar ein tittel ein annan, er han unemnd, eller er han upassande i høve til det utvalde brotstykket - har me med grunnlag i tradisjonen funne fram til ei nemning som høver den nærverande teksta.

Tekstene er prenta slik samlarane skreiv dei ned etter tradisjonsberarane. Dette grer til sjølvmotseiingar i skriftbiletet. Me tykkjer likevel dette er beste måten å gjere det på. Når ikkje grunnoppskrifta har vore tilgjengeleg har me gjeve att den tidlegaste prenta utfominga. Stor bokstav i substantiv er brigda til liten. Aa er i nokre høve bytt ut med å. Stundom er det sett inn punktum og stor bokstav der det heilt opplagt burde vere slike. Uttala er tufta på skriftbiletet og/eller målføret i området me har visa frå.



Balladeframføring i mellomalderen


Ved sidan av ymse mellomalderkjelder, kan folkelege overleveringar gje kunnskap om balladeframføring i mellomalderen. Balladar vart sungne i rekkje- eller ringdans slik færingane enno gjer det. Ein songar kved sjølve visa, resten fell inn på omkveda. I den færøyske overleveringa vert den rekna som god forsongar som gjennom føredrag, kroppshaldningar og andletsdrag har evne til å rive med seg meddansarane. Det er fleire døme på balladedans frå den nordiske mellomalderen. Det selskapelege ved slik dans var nok grunnleggjande for spreiinga av visene.

I den munnlege overleveringa utanfor Færøyane, vert balladane sungne lausrivne frå dansen - av ein einskild forteljar. Slik framføring har vore ei kjærkomen avveksling til høgtlesing, segn- og sogeseiing. Som med anna sogekunst kan ein grovt skilja mellom to forteljarlynne. I den første er kvedaren eit medium for visa. I den andre lever han med i soga som om det heile gjekk føre seg 'her og no'. Balladeforteljing har sikkert vore bruka attmed balladedans frå byrjinga av.

I kjeldetilfanget frå mellomalderen kan det sjå ut som at ein kvedar som ville spele til songen, gjerne nytta fidle. Kvedarar som har nytta strykeinstrument til songen kjenne me òg frå dei folkelege overleveringane. Klimpreinstrument har vore nytta på liknande vis. I det angelsaksiske heltediktet Beowulf (truleg frå 700-talet), som speglar danske og svenske tilhøve, heiter det: "...harpeklangen var der;/klårt song skalden...". I Noreg og Finland er det overleveringar om kvedarar som spelte langeleik og kantele medan dei song.

Skildringar frå mellomalderen fortel stundom om spel i grupper. Dei kan ha oppstått der og då, eller dei kan ha vore meir profesjonelle. Leikarane var profesjonelle trubadurar som ofte musiserte i grupper. Dei reiste frå stad til stad, og var uunnverlege ved festlege høve. Dei heldt seg først og fremst ved hoffa, men opptro somme tider for eit breiare publikum. Leikarane var gjøglarar med eit stort repertoar. Dei kunne mellom mykje anna syngje, og spela fleire instrument. Då balladen var den viktigaste litterære og musikalske genren i Norden under seinmellomalderen, er det sannsynleg at balladar var vesentlege i repertoaret til nordiske samspelsgrupper.



Kort om instrumenta


Instrumenta på innspelinga er avgrensa til

- instrument typiske for Norden i mellomalderen
- instrument innførde til Norden i løpet av høg- og seinmellomalderen
- nordiske folkemusikkinstrument av mellomalderleg type.

EI GÅMOL VISE - Noreg

Denne teksta er utforma på grunnlag av variantar av Harpa skrivne ned i Vest-Telemark på 1800-talet. Viktigast er ei oppskrift frå 1840-åra etter Olav Glosimot, og ei oppskrift frå 1863 etter Hæge Solli. I motsetning til dei andre omkveda på innspelinga, heng dette tett i hop med teksta. Det kan godt ha vore det opphavlege omkvedet til visa. Tonen har me frå opptak. Det var Rikard Berge som fekk han på 1910-talet av Svein K. Tveiten frå Vinje då han var ute med fonografen sin. Svein Tveiten hadde tonen etter sambygdingen Hallvor Bekkhus. Tveiten kvo i regelen balladane fritt rytmisk, ei typisk framføringsmåte for den munnlege norske balladeoverleveringa. Visa er sett ut for hakkebrett og Norsk harpe.

arr. Myhren



DE TVÅ SYSTRARNE - Sverige

Denne teksta er skriven opp av Hyltèn-Cavallius i Södermanland, truleg i 1836 eller 1843. Tonen er teikna opp på 1810-talet av Grönland. Me har teke med dei 6 fyrste strofene av visa som er sett ut for nyckelharpe og dreielire. Kor på innstev og omkved.

arr. Brevig


BINNORIE - Skottland

Ein gjennompoetisk skotsk variant trykt i Scott's Minstrelsy (1802), er utgangspunktet for denne teksta. Som i dei vestnordiske utformingane, er det ei harpe som vert laga. Spesielt er at harpa spelar av seg sjølv og gjer mordet kjend ved ei høgtidsam mottaking ved hoffet. Me har plukka ut strofene om harpa og avsløringa. Melodien er skriven ned eingong før 1842 utan nærare opplysningar. Instrumentering: harpe, hakkebrett, gitarfiddle.

arr. Jensen


DEN UNDERBARA FIOLEN - Sverige

Anna Ehrenstrøm frå Hemse på Gotland, er kjelde for denne vakre utforminga. Teksta er skriven ned etter Ehrenstrøm to gonger: Først av ei ukjend hand mellom 1820-1837, sidan i 1842 av Hyltèn-Cavallius. Den eldste versjonen har tre strofer som ikkje er med i den andre, elles skil dei to oppskriftene seg på småting. Me har teke utgangspunkt i den tidlegaste oppskrifta, men henta formuleringar frå den yngre. Melodien etter Anna Ehrenstrøm, har me etter 1842-oppskrifta. Til dei fire strofene der strengene fortel om ugjerninga, har me tillate oss å brigde melodimaterialet med ein bånsull Øyonn har i tradisjon etter oldemor si, Aslaug R. Groven, frå Telemark. Visa er sett ut med langeleik, gitarfidle, kantele og lyre.

arr. Jensen


SØSTRENE - Noreg

Det meste norske balladetilfanget er samla inn i øvre Telemark. Eit fåtal kvedarar går att som kjelder, og ved nærmare etterrøkingar er ofte balladekvedarane skylde einannan. Harpa skil seg ut ved å vere samla inn langt utanfor kvedarslektene. I 1864 fekk Lindeman seks stroferav Olea Gjølstad frå Brandval på Finnskogen i Hedmarken. Under melodisoppskrifta er første og andre strofe samanstøypte til ei. Me har gjennomført denne forma. Slik vert dei opphavleg seks strofene framførte som tre. Visa er instrumentert med åttetalsfidle og tamburin og vaskebrett.

arr. Jensen / Brevig


HARPAN - Finland

Den svenske balladetradisjonen har halde seg sterk mykje lengre i Finland enn i Sverige. Denne finlandssvenske teksta vart skriven opp av Greta Dahlström i 1924 etter Sofia Svanström frå Sørf inland. Me har teke med siste delen av visa. Innhaldet i dei seks første strofene svarar til finnskogvarianten (#5). Harpelagaren gjer "tapplor" av fingrane til liket. Dette vert gjerne tolka til at det er ei nyckelharpe som vert laga - eit instrument velkjend i den svenske kulturkrinsen. Visa er òg skriven opp i ein finskspråkleg versjon: Sisarukset. Det er diverre ikkje overlevert tone til den finskugriske teksta. Melodien til Harpan er frå ei oppskrift etter Betty Elfving. Ho hadde lært tonen av ei barnevakt frå Tenala i Sørfinland. Visa er sett ut for kantele, lyre frå Novgorod, nyckelharpe og strykelangeleik.

arr. Jensen / Brevig / Myhren


KVÆĐI UM TVÆR SYSTUR - Island

Denne teksta er skriven ned av Gunnlaugur Jónsson i 1840. Ho er så godt som identisk med den islandske 1600-tals-oppskrifta. Bortsett frå språklege småting og nokre fleire strofer i den eldste versjonen, er skilnaden ulike omkved. Me har valt 1840-oppskrifta, då lengda på omkvedet til denne, høver best tonen me nyttar. Sidan det ikkje er skriven ned melodi til dei islandske versjonane, har me lånt tone frå Karlamagnus-kvæđi. Kvæđi um tvær systur er sett utfor hakkebrett, fidle og harpe, alle instrumenta omtalte i dei islandske sagaene (jfr. "psalterium", "fidle" og "harpe").

arr. Afzari Rad


DE TALENDE STRÆNGE - Danmark

Desse strofene er oppteikna i 1845 av tradisjonsberaren sjølv, bonden Severin Toxværd frå Falster. Sonen fortalde at faren pla syngje visa om kveldane når han snodde reip. Me har teke med tre strofer frå siste delen av visa. Dei fyrste versa svarar til De to søstre (#10). I dei danske og i ein del av dei svenske utformingane er det magiske instrumentet ein "fiol". Forutan gitarfidle nyttar me hakkebrett og lutt.

arr. Afzari Rad / Brevig


HÒRPESLÅTTEN - Noreg

I mange av dei norske og i nokre av del svenske utformingane, vert det magiske instrumentet sundslege og den myrda jomfrua stig opp - lys levande. Slik er det også i denne teksta utforma på grunnlag av ei oppskrift frå 1856/1857 ved Sophus Bugge etter Torbjør Haugjen. Den mystiske tonen fann me i ei Lindemanoppskrift frå 1851 etter Aslaug Gunleiksdotter Hegnin frå Kviteseid. Oppskrifta er som ein 6/8-dels halling, noko som høver nemninga enkelte telemarkskvedarar har hatt på visa: Hòrpeslåtten. Instrumentering: langeleik.

arr. Myhren


DE TO SØSTRE - Danmark

I danske og svenske variantar av Harpa tilbyr den yngste systera festarmann sin om eldstesystera vil berge henne - men det hjelper lite. Motsetninga mellom dei to kjem godt fram i denne versjonen frå Roskilde. Elisa Galskiødt teikna han ned i 1847 slik ho hugsa Mine Christiansen og mannen hennar song ho. Visa er sett ut for lyre, langeleik og leirkrukke.

arr. Jensen


HØRPU RÍMA - Færøyane

Jens Christian Svabo skreiv opp Hørpu ríma på 1780-talet. Ei strofe frå ei anna gamal færøysk vise høver bra som innleiing: "Sume kunne å ringja, / Dvergmål å syngja. / Sume kunne å spela vel / både trommer og langspel." Forutan kor på innstev og omkved, nyttar me runebomme.

arr. Myhren


THE MILLER AND THE KING'S DAUGHTER - England

Ved sida av den islandske 1600-tals-oppskrifta, er dette den tidlegaste oppskrifta av Harpa. Ho korn fyrste gong pä prent i 1656. Utforminga har burleske drag, i motsetning til den meir sagavorne islandske. Som i mange mellomalderske skjemteviser, ikkje minst i den britiske overleveringa, vert det gjort ap med overklassa: Me høyrer om to kongsdøtrer der den eine dytter syster si i sjøen så ho druknar. Ein møllar plukkar opp den døde kroppen, lagar fele av brystbeinet, felestol av nasebeinet og 'strenger av blodårane. Dei daude leggene til kongsdottera dansar "Moll Syms" til tonane frå den nylaga fela. Slike galgenhumoristiske vendingar har nok vore frigjerande og lattervekkande mellom folk med forakt for eit undertrykkjande kongehus. Møllaren står fram som helten i denne karnevalske versjonen med nonchalanse ovanfor liket til kongsdottera. Tulleomkvedet "with a hy downe downe a downe-a", strekar under skjemtevisegenren. Teksta har opphavlege sytten strofer, me har teke med sju frå første delen av visa. Den mollstemde tonen frå Northumberland i Nord-England, vart første gong prenta i 1882. At moll tyder melankoli er nyare. Frå gamalt nytta dei molltonar om teksta var aldrig så grotesk eller gjøglersk. Instrument: psalter, hakkebrett og leirkrukke. Kor på innstev og omkved.

arr. Jensen / Brevig / Afzari Rad


GULLHARPA - Noreg

I denne utforminga er det to englar som finn liket, noko som gjev varianten eit eige preg. Englane gjer ei gylt harpe utav den drukna jenta. Det er Birte Nordrum frå Østre Gausdal som er kjelde for teksta skriven opp av Rikard Berge i 1913. Me har plukka ut strofene om englane og harpelaginga. Bortsett frå gullgyllinga, er skildringa av korleis harpa vert skapt, så og seie lik i dei vestnordiske variantane. Melodien har me etter Sandvigs samlingar frå Gudbrandsdalen. Forutan harpe, nyttar me kantele. Kor på omkveda.

arr. Jensen

Øyonn Groven Myhren