'Mono-Polyfonie' wegen naar meerstemmigheid
Ordo Virtutum

musicasacramaastricht.nl (pdf)
Musica Sacra Maastricht, 2015
zaterdag 19 september · 15.00- 16.15 uur
KAPEL ZUSTERS ONDER DE BOGEN








1.   Sankt Gallen, Abdij van Reichenau, Keulen 9de - 13de eeuw   [11:51]

SEQUENS  Sancti spiritus assit nobis gratia   (melodienmodel: Occidentana)
Notker von Sankt Gallen (Balbulus) ca. 840-912

De Sancto lanuario — SEQUENS  Pangat ymnum Augiensis

De Sancto Marco — SEQUENS  Sancti martyris festum

De Sancto Gereone — SEQUENS  Laetetur aecclesia
Bern von Reichenau ca. 978-1048

De sancto Cuniberto — HYMNUS  Annua reverti




2.   Chartres rond 1000   [10:31]

ORGANUM  Alleluia V. Multifarie olim

ORGANUM  Responsorium Petre, amas me?

ORGANUM  Alleluia V. Video celos apertos




3.   Santiago de Compostela 12de eeuw | Codex Calixtinus   [12:28]

KYRIE  Rex immense   cc 108   /   cc 89

ORGANUM  Alleluia V. Vocavit lhesus   cc 110

CONDUCTUS  Congaudeant catholici   cc 96




4.   Notre-Dame de Paris rond 1200   [24:56]

CONDUCTUS Dic Christi veritas
Philippe le Chancelier na 1160-1236

ORGANUM QUADRUPLUM: Graduale Viderunt omnes
PEROTINUS 1160-1230

Ordo Virtutum
Hubert Mayer, Johannes Mayer, Jörg Rieger en Alexander Yudenkov — zang
o.l.v. Stefan Johannes Morent — zang, harp en fluit

Ordo Virtutum

Ensemble Ordo Virtutum is gespecialiseerd in muziek uit de Middeleeuwen en werd opgericht door de musicoloog prof. dr. Stefan Johannes Morent. Door een verbinding tot stand te brengen tussen muziekwetenschappelijk onderzoek en de uitvoeringspraktijk wil het ensemble de muzikale wereld van de Middeleeuwen voor het publiek toegankelijk maken. Het ensemble werkt samen met gerenommeerde musici die gespecialiseerd zijn in de middeleeuwse uitvoeringspraktijk, zoals Andrea von Ramm en Sterling Scott Jones. Het ensemble trad op in talrijke festivals in Europa, de Verenigde Staten en Australië.

Het repertoire omvat gregoriaans, Minnesang, middeleeuwse heldendichten, muziek van Hildegard von Bingen en meerstemmig geestelijk repertoire. Het ensemble nam verschillende cd’s op en werkte mee aan talrijke radio- en tv-producties, congressen en symposia. In april 2016 maakt Ensemble Ordo Virtutum een tournee door Nederland in het kader van het Seizoen Oude Muziek 2015/2016, met op vrijdag 22 april een concert in de Keizerzaal in Maastricht.


Stefan Johannes Morent

Stefan Johannes Morent studeerde muziekwetenschap en informatica aan de Universität Tübingen, blokfluit en historische uitvoeringspraktijk bij Kees Boeke, en middeleeuwse muziek bij Andrea Ramm en Sterling Scott Jones. Hij is verbonden aan de Universität Tübingen en leidt onder meer een onderzoeksproject naar digitale muziekuitgaven.

Morent schreef taltijke publicaties over de uitvoeringspraktijk van middeleeuwse muziek en was gastdocent/spreker bij universiteiten, hogescholen, festivals, internationale congressen en symposia in Europa, de Verenigde Staten en Australië. Samen met Benjamin Bagby en Susanne Ansorg heeft hij de leiding over de ‘Akademie für Musik des Mittelalters’ in Ochsenhausen. Daarnaast is hij artistiek leider van het festival voor middeleeuwse muziek ‘Via Mediaeval’ in Rheinland-Pfalz en van het festival ‘Europaïsche Avantgarde um 1400’ in Konstanz.

Toelichting

Rond het jaar 1000 getuigen handschriften uit Frankrijk en Engeland van een enorme, zelfs revo - lutionair te noemen ontwikkeling, die de Europese muziekcultuur op een unieke manier zou gaan bepalen: de meerstemmige zetting van het eerder uitsluitend eenstemmige gezang. Het gaat hier nog niet om polyfonie met zelfstandige stemmen, maar het betreft de overdracht van de eenstemmige lijn naar een klankruimte, als het ware de ontdekking van een nieuw perspectief in de muziek.

De kunst van het zogenaamde ‘organum’, zoals deze vroege vorm van meerstemmigheid wordt genoemd, is al beschreven in muziektheoretische geschriften uit de negende eeuw, zoals in het beroemde traktaat Musica enchiriadis. Hier wordt verklaard dat het gaat om een op dat moment al gevestigde en bekende manier om de eenstemmige lijn een klankruimte te bieden, hetzij door de eenvoudige vorm van het zingen in parallelle kwinten, of in de vorm van het variabele kwart-organum, dat wat vernuftiger is en aan meer regels gebonden. Beide vormen stammen uit de mondelinge traditie en hebben als doel de eenstemmige muziek een rijkere klank te bieden, maar vragen om een heroriëntering en herformulering in theoretische onderbouwing en notatie. Aanvanke lijk werden beide vormen vooral verklaard aan de hand van voorbeelden uit het repertoire van de sequenzen. Blijkbaar leenden de sequens-melodieën met hun syllabische tekstzetting (één noot per lettergreep) zich goed om de intervalrelaties tussen twee boven elkaar gestelde tonen te verduidelijken. Als voorbeelden van deze vroege vormen van het organum klinken in ons concert enkele sequenzen die een band hebben met het klooster van Sankt Gallen en met de abdij op het eiland Reichenau in de Bodensee, en een hymne uit Keulen. De Pinkstersequens en de sequenzen over de eilandheiligen Januarius en Marcus, én de hymne over de heilige Cunibertus worden door de zangers voorzien van meerstemmige versieringen, volgens methodes die uit de traktaten afkomstig zijn.


Muziek voor een feestelijke liturgie

Al rond het jaar 1000 werd deze schematische opzet van theoretici in composities toegepast en op een creatieve manier verder uitgewerkt. In verschillende handschriften uit Chartres en Saint-Maur-des-Fossés uit deze periode bevinden zich organa, waarin het verband met het parallelle kwart-organum nog wel duidelijk is, maar waarin men afwijkt van de regels ten gunste van tekstuitdrukking in de muziek. Dit repertoire bestaat al uit kunstzinnige melismatische (meer noten op één lettergreep), solistische gezangen, zoals het alleluia uit de mis of de grote responsoria uit het officie (de gebeden op geregelde uren).

Vanuit deze praktijk, die door speciaal opgeleide zangers werd uitgeoefend, ontwikkelt zich in de twaalfde en dertiende eeuw een veelvoud aan meerstemmige vormen en stijlen, die alle ten doel hebben de liturgie zo fraai mogelijk vorm te geven. Een van de centra hiervan bevindt zich in Noord-Frankrijk, waarvan ook de organa uit de zogenaamde Codex Calixtinus afkomstig zijn. In dit handschrift, genoemd naar Paus Calixtus II, bevindt zich on-der meer de feestelijke liturgie zoals die in Santiago de Compostela werd gevierd bij het feest van de Heilige Jacobus. Als een van de belangrijkste christelijke bedevaartsplaatsen uit de Middeleeuwen, vonden in Santiago de meest rijke liturgische vieringen plaats, met noottegen-noot gezette conducti (processie gezangen), maar ook organa waar boven lang aangehouden tonen van het basisgezang, een virtuoze, vrij bewegende bovenstem klinkt.


Keerpunt

Rond de overgang van de twaalfde naar de dertiende eeuw voltrekt zich in de omgeving van de Parijse Notre-Dame een ‘keerpunt in de muziekgeschiedenis’: eenvoudig gezegd ontstaat er een meerstemmige muziekpraktijk, die niet meer uitsluitend als liturgische verfraaiïng dient, maar die door haar innerlijke structuur een zelfstandige musica mensurabilis biedt, een muziek met een onafhankelijk muzikaal tijdsverloop, zoals de driestemmige conductus van Philippe le Chancelier.

Voor het eerst zien we hier componisten die bij naam bekend zijn (Leoninus en Perotinus) én duidelijk omlijnde werken die schriftelijk vastgelegd en benoemd worden. De kunst van het organum bereikt haar hoogtepunt én eindpunt in de prachtige, monumentale vierstemmige organa van Perotinus voor het feest van Kerstnacht, die een muzikale parallel vormen met de trotse pilaren van de gotische Notre-Dame.

In de westerse muziekgeschiedenis is zo een eerste belangrijke stap gezet op de weg van één- naar meerstemmigheid.

Stefan Johannes Morent